Schrijver: Emants, Marcellus
Titel: Een nagelaten bekentenis
Jaar van uitgave: 1894
Dit boek is oud en toch zeer leesbaar
Het is het jaar 1891 als de Rus Leo Tolstoj zijn befaamde
Kreuzersonate publiceert, een
raamvertelling van een man die zijn vrouw heeft vermoord door jaloezie en op
verdenking van overspeligheid. Nog geen drie jaar later, in 1894, publiceert de
Nederlandse Marcellus Emants zijn bekendste werk: ‘Een nagelaten bekentenis’. Ook
in dit verhaal vertelt een man over hoe hij zover kwam zijn vrouw te vermoorden
en ook in dit verhaal is er sprake van jaloezie. Daarnaast genieten beide
boeken respectievelijk internationaal en nationaal grote faam en worden ze tot
op de dag van vandaag nog uitgegeven. Er zijn echter ook grote verschillen,
daar waar Pozdnysjev veel spijt heeft van zijn daad en vergiffenis zoekt bij de
mensen die luisteren, probeert Termeer juist begrip te kweken voor zijn acties
en toont hij geen enkel berouw. Ook luidt de conclusie van Termeer dat de moord
van te voren bepaald en onvermijdelijk was, een gedachte die je in Tolstojs
verhaal niet terugvindt.
1894
valt middenin het Fin de siècle en als je bedenkt dat Een nagelaten bekentenis
bij een van de belangrijkste stromingen uit die tijd, het naturalisme, behoort
is die conclusie van Termeer eigenlijk heel logisch. Het idee van deze
stroming, het determinisme, is (in het extreme) namelijk dat de mens geen vrije wil heeft en dat elke actie van te
voren is bepaald door drie factoren: erfelijkheid, milieu en tijd. Marcellus Emants
laat de sombere en pessimistische Termeer in zijn bekentenis een grondige
zelfanalyse uitvoeren waarin de invloed van deze drie factoren duidelijk naar
voren komt. Tegenwoordig wordt er nog maar weinig naturalistische proza gelezen
met vaak ‘verouderd’ als reden maar Een nagelaten bekentenis wordt nog steeds
uitgegeven; hoe komt het dat dit verhaal nog steeds zo populair is, en is dat
terecht?
“Mijn vrouw is dood en al begraven” is misschien wel de
bekendste openingszin uit de Nederlandse literatuur en Emants kondigt hiermee
eigenlijk meteen al de omgekeerd-chronologische structuur van Een nagelaten
bekentenis aan. Voor de rest is de opbouw zo simpel als wat, geen ingewikkelde
constructies met flashbacks of flashforwards en de hele tijd verteld vanuit het
ik-perspectief. Niets bijzonders zou je zeggen maar deze eenvoud draagt wel bij
aan de leesbaarheid van het boek. Ook is het interessant gedaan dat wij als
lezers eerst weten dat meneer zijn vrouw heeft vermoord en dat er daarna pas
sympathie wordt gekweekt voor die daad (in plaats van andersom).
Dan het taalgebruik;
Emants publiceerde wel tijdens maar sloot zich bewust niet aan bij De beweging
van Tachtig. Hij deelde wel opvattingen met hen maar vond hun taalgebruik te
weelderig: “Ik heb altijd willen hebben, dat, als ik een boek las, ik zoo min
mogelijk van de woorden merkte.” Aldus Emants. Dat dit niet zomaar een loze
uitspraak is blijkt wel uit het feit dat Een nagelaten bekentenis vandaag de
dag nog steeds vlot te lezen is en het taalgebruik soms zelfs modern aanvoelt. “Toen sloeg ik met een ruk het gordijn open
en keek. Daar lag ze, bleek, roerloos, met paarsachtige oogleden, half geopende
vale lippen…net…een lijk.” (pa. 259) Wel is het natuurlijk op bepaalde
punten nog steeds duidelijk te merken dat dit boek niet uit deze eeuw komt. “Het gordijn zakte en ’t was me, als keerde
ik eensklaps in de hel verlichte, leeg rumoerende menigte terug uit…” (pa. 179).
Ook hoe
de hoofdpersoon wordt neergezet verdient lof. Emants heeft veel oog voor detail
en dat is positief voor de geloofwaardigheid. Zelfs 100 jaar na dato kun je je
nog precies voorstellen hoe Termeer zich hier voelt: “Duidelijk herinner ik me het gevoel van iets kleins, iets zwaks, iets
nietigs te zijn, verlaten en verloren in een vijandige bende: het konijntje uit
een van mijn prentenboeken, dat leven in een hok vol wilde beesten wordt
gegooid. (…) Nog altijd moet ik het hok, met wilde dieren bevolkt, binnen gaan,
zoodra ik me onder menschen wil bewege” (pa.
3-4). Niet alleen is Termeers gevoel hier goed voor te stellen, menigeen
zullen dit zelf in meer of mindere mate ook herkennen en dat is fraai gedaan
van Emants.
Als laatste is daar dan nog het gevoel dat
je aan dit boek over houdt nadat je het hebt gelezen. Je bent dan
geconfronteerd met dingen waarmee je eigenlijk niet mee geconfronteerd wilt
worden. Ondanks alle signalen in je hoofd die zeggen dat je zijn daad moet
afkeuren, dat het nergens op slaat, dat je geen begrip moet hebben, weet je
diep van binnen dat bepaalde elementen uit het leven van Termeer ook waar zijn
of waar zijn geweest in het jouwe. Dat is eerst pijnlijk maar als je erover
nadenkt is het juist ontzettend knap van Emants dat hij dit kan bereiken met zo’n
boek.
Kortom, de eenvoudige structuur in combinatie met het vlotte,
af en toe moderne taalgebruik, de realistische hoofdpersoon en het ‘vervelende’
gevoel waar dit boek je mee opzadelt maakt Een nagelaten bekentenis ook in 2016
in een geweldig boek om te lezen en dan hoef je niet eens af te weten van de naturalistische elementen.
-Senne van der Vliet
